عدالت، آرمان والا و گمشده دیرینه بشر بوده و محور توجه شریعتها و پیامبران الهی قرار داشته است. ستودگی و حُسن عدالت و نکوهیدگی و ناروایی ستم، نقطه ای تلاقی است که انسانها، فارغ از دین و رنگ و زمان و مکان، به آن میرسند و این، گویای فطری بودن عدالت است. انسانها فارغ از سطح سواد، نژاد و دین، در زندگی روزمره خود، با درک شهودی از عدالت زندگی میکنند. این که انسان در داد و ستدی، وقتی برای جنس و کالایی پول میپردازد و از دریافت جنس تقلبی به خشم میآید، یا نسبت به سروصدا و مزاحمت پیوسته همسایه اعتراض میکند و این که رأی ناصواب دادگاه، حتا نسبت به دیگری، او را عصبانی میسازد و بالاتر از همه، این که ستم به فرودستان و ضعیفان، او را به مرز انفجار میکشاند، شواهدی از این درک درونی و شهودی انسان، نسبت به عدالت و نقش بنیادی آن در داوریهای ما هستند. گرایش به عدالت، حتا در محدوده سِنی معین، یعنی بزرگسالی، منحصر نمیگردد. تحقیقات جدید علمی، گرایش به عدالت را حتا در میان کودکان، به اثبات رسانده است.
جایگاه بیمانند عدالت، باعث شده است عدالتخواهی شعار بسیاری از نهضتها و جنبشهای سیاسی و اجتماعی در تاریخ حیات انسان قرار گیرد و اندیشمند بزرگی را نمیتوان یافت که عدالت، جزء دغدغههای اصلی فکری و زندگی او نباشد. بسیاری از بزرگترین سرمایههای بشری، مانند علی(ع) جان خویش را در راه تحقق عدالت فدا کردهاند.
با این همه و با وجود جایگاه بیمانند عدالت در اندیشه و حیات انسان، این پرسش که «عدالت چیست؟»، در لفافه ابهام و پوشیدگی قرار دارد. این ابهام میتواند ریشه در دو چیز داشته باشد؛ نخست این که انسانها، با وجود گرایش فطری به عدالت که نقطه اشتراک انسانها به شمار میرود، نگاهشان به عدالت در حوزه واقعیتهای ملموس اجتماعی و سیاسی، تحت تأثیر مکاتب و نظامهای فلسفی و دینی شکل میگیرد. به همین جهت، در میان نظریات عدالت، دو گرایش عمده وجود دارد؛ نخست نگاه به عدالت به عنوان شکوفا کننده قابلیت فردی و سامانبخش زندگی اجتماعی انسان است که در تدوین نظریه عدالت، به جهان دیگر یا رابطه انسان و خدا توجه ندارد. دوم رویکردی است که نظریه عدالت را در پیوند با جهان دیگر تدوین و ارائه میکند.
دلیل دوم ابهام، گستردگی قلمرو عدالت است. عدالت از یکسو دارای ابعاد فردی، خانوادگی و اجتماعی و بین المللی است؛ از سوی دیگر از منظر دانشهای مختلف به آن میتوان نگریست؛ عدالت در اخلاق، حقوق، کلام، فقه، سیاست و … قابل بررسی است.
در این شماره میخوانید:
چیستی عدالت اجتماعی و شاخصهای آن از نظر جان رالز / محمد امینی / 7-27
عدالت جهانی مهدوی، ضرورتها و ویژگیها / محمد محقق بلخی / 29-54
مناسبات عدالت و فرهنگ / عبدالحکیم کاظمی / 55-69
بررسی و ارزیابی رویکردهای عدالت تربیتی / محمدصادق عادلی / 71-104
بررسی عدالت حاکم در فقه شیعه و اهل سنت / محمدعارف صداقت / 105-126