عدالت در فرهنگ و اندیشه اسلامی1

عدالت، آرمان والا و گمشده دیرینه بشر بوده و محور توجه شریعت‏ها و پیامبران الهی قرار داشته است. ستودگی و حُسن عدالت و نکوهیدگی و ناروایی ستم، نقطه ای تلاقی است که انسان‎ها، فارغ از دین و رنگ و زمان و مکان، به آن می‎رسند و این، گویای فطری بودن عدالت است. انسان‎ها فارغ از سطح سواد، نژاد و دین، در زندگی روزمره خود، با درک شهودی از عدالت زندگی می‎کنند. این که انسان در داد و ستدی، وقتی برای جنس و کالایی پول می‎پردازد و از دریافت جنس تقلبی به خشم می‎آید، یا نسبت به سروصدا و مزاحمت پیوسته همسایه اعتراض می‏کند و این که رأی ناصواب دادگاه، حتا نسبت به دیگری، او را عصبانی می‎سازد  و بالاتر از همه، این که ستم به فرودستان و ضعیفان، او را به مرز انفجار می‎کشاند، شواهدی از این درک درونی و شهودی انسان، نسبت به عدالت و نقش بنیادی آن در داوری‏های ما هستند. گرایش به عدالت، حتا در محدوده سِنی معین، یعنی بزرگسالی، منحصر نمی‎گردد. تحقیقات جدید علمی، گرایش به عدالت را حتا در میان کودکان، به اثبات رسانده است.

جایگاه بی‏‌مانند عدالت، باعث شده است عدالت‎خواهی شعار بسیاری  از نهضت‎ها و جنبش‎های سیاسی و اجتماعی در تاریخ حیات انسان قرار گیرد و اندیشمند بزرگی را نمی‎توان یافت که عدالت، جزء دغدغه‏های اصلی فکری و زندگی او نباشد. بسیاری از بزرگ‎ترین سرمایه‎های بشری، مانند علی(ع) جان خویش را در راه تحقق عدالت فدا کرده‌‏اند.

با این همه و با وجود جایگاه بی‏‌مانند عدالت در اندیشه و حیات انسان،  این پرسش که «عدالت چیست؟»، در لفافه ابهام و پوشیدگی قرار دارد. این ابهام می‏‌تواند ریشه در دو چیز داشته باشد؛ نخست این که انسان‎ها، با وجود گرایش فطری به عدالت که نقطه اشتراک انسان‎ها به شمار می‎رود، نگاه‎شان به عدالت در حوزه واقعیت‎های ملموس اجتماعی و سیاسی، تحت تأثیر مکاتب و نظام‏های فلسفی و دینی شکل می‏گیرد. به همین جهت، در میان نظریات عدالت، دو گرایش عمده وجود دارد؛ نخست نگاه به عدالت به عنوان شکوفا کننده قابلیت فردی و سامان‌بخش زندگی اجتماعی انسان است که در تدوین نظریه عدالت، به جهان دیگر یا رابطه انسان و خدا توجه ندارد. دوم رویکردی است که نظریه عدالت را در پیوند با جهان دیگر تدوین و ارائه می‏کند.

دلیل دوم ابهام، گستردگی قلمرو عدالت است. عدالت از یک‎سو دارای ابعاد فردی، خانوادگی و اجتماعی و بین المللی است؛ از سوی دیگر از منظر دانش‏های مختلف به آن می‏توان نگریست؛ عدالت در اخلاق، حقوق، کلام، فقه، سیاست و … قابل بررسی است.

در این شماره می‌خوانید:

در آفاق / 1-4

چیستی عدالت اجتماعی و شاخص‌های آن از نظر جان رالز / محمد امینی / 7-27

عدالت جهانی مهدوی، ضرورت‌ها و ویژگی‌ها / محمد محقق بلخی / 29-54

مناسبات عدالت و فرهنگ / عبدالحکیم کاظمی / 55-69

بررسی و ارزیابی روی‌کردهای عدالت تربیتی / محمدصادق عادلی / 71-104

بررسی عدالت حاکم در فقه شیعه و اهل سنت / محمدعارف صداقت / 105-126

مقالات مرتبط

دین و زندگی
دین و دولت
اسلام و دموکراسی